Idea budowy świątyni
Idea budowy świątyni pod wezwaniem Opatrzności Bożej sięga czasów panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Z jego woli kościół miał stanąć w Ujazdowi pod Warszawą, na skarpie nad wąwozem Agrykola, naprzeciw Zamku Ujazdowskiego, czyli na nowoczesnej i rozległej rezydencji królewskiej. Spośród licznych projektów architektonicznych świątyni i jej otoczenia król wybrał projekt oparty głównie na rzucie krzyża greckiego – autorstwa Jakuba Kubickiego, ucznia Dominika Merliniego. Intensywne prace budowlane w Łazienkach, przekazanie Zamku Ujazdowskiego na koszary oraz wyjazd Kubickiego do Paryża – odsunęły w czasie realizację tego projektu.
Rozpoczęcie budowy świątyni
Konstytucja 3 maja (1791) była drugą na świecie, po Konstytucji Stanów Zjednoczonych, ustawą regulującą organizację władz państwowych oraz prawa i obowiązki obywateli. Była wielkim osiągnięciem narodu pragnącego zachować niezależność państwową. Zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju. Dwa dni po jej ogłoszeniu Sejm Rzeczpospolitej podjął uchwałę, „aby na tę pamiątkę kościół ex voto wszystkich stanów był wystawiony i Wyższej Opatrzności poświęcony”. Król Stanisław August zaofiarował na ten cel skarpę łazienkowską, pierwotnie przeznaczoną już na budowę kościoła. Punktem kulminacyjnym obchodów pierwszej rocznicy uchwalenia Konstytucji było położenie kamienia węgielnego pod świątynię (1792). Niestety, dwa tygodnie później na ziemie Rzeczypospolitej wtargnęły wojska rosyjskie. Wielki entuzjazm dla budowy świątyni został zniweczony. Filar, który zdążono postawić od maja do czerwca, rozbudowano do rozmiarów kaplicy. Trzy lata później Polski nie było już na mapie Europy, a król Stanisław August abdykował po trzecim rozbiorze Polski (1795).
Kaplica Świętej Opatrzności Bożej – symbol wolnej Polski
Władze carskie krwawo stłumiły powstanie listopadowe (1830) i styczniowe (1863). Zwalczały wszelkie wystąpienia patriotyczne, a demonstracje uczuć narodowych karały zesłaniem w głąb Rosji lub więzieniem. W obawie przed carskim prześladowaniem po powstaniu listopadowym kraj opuściło około 9 tys. Rodaków („Wielka Emigracja”). Wyjechało wówczas do Francji i innych państwa wiele wybitnych postaci życia politycznego i kulturalnego. W atmosferze tęsknoty za Ojczyzną na obczyźnie tworzyli m.in. F. Chopin, A. Mickiewicz., J. Słowacki, Z. Krasiński i C. K. Norwid. Natomiast w warszawskim Ogrodzie Botanicznym jako symbol wolnej Ojczyzny stała kaplica zbudowana na „filarze” kościoła Opatrzności. W setną rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja (1891) młodzież akademicka Warszawy złożyła tam kwiaty. Z tej okazji wybito również kilkanaście medali pamiątkowych, zarówno na ziemiach polskich pod zaborami, jak i w środowiskach polonijnych.
Kolejny projekt budowy świątyni
Za zgodą władz niemieckich, okupujących część ziem polskich, odbyły się uroczyste obchody 125. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja (1916). We wnękę kaplicy Opatrzności wmurowano pamiątkową tablicę. Obok posadzono młody dąb, symbolizujący trwałość dążeń narodowych Polaków i wierność ideom Konstytucji. Wybito też stosowny medal. W ten sposób, tuż przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, przywrócona została właściwa ranga tej narodowej relikwii, jaką przez okres zaborów była kaplica – ruina fundamentów świątyni Opatrzności. Trzy lata po odzyskaniu niepodległości (1921) ustawą Sejmu Ustawodawczego stwierdzono wolę kontynuacji zobowiązania Sejmu Czteroletniego. Świątynię miało budować państwo polskie. Rząd Józefa Piłsudskiego ufundował wieczyste stypendium na odprawianie codziennej Mszy św. w intencji pomyślności Rzeczpospolitej oraz za dusze wszystkich Polaków, którzy zginęli pod zaborami. Ogłoszono publiczny konkurs na nowy projekt świątyni. Z piętnastu projektów, przygotowanych do drugiej edycji tego konkursu (1930), jednomyślnie wybrano projekt Bohdana Pniewskiego. Tym razem świątynia miała stanąć na Polu Mokotowskim, jednak wybuch II wojny światowej (1939) uniemożliwił jej budowę.
Nieudane próby budowy świątyni
Po zakończeniu II wojny światowej na mapie Europy nadal nie było niepodległej Polski, gdyż zarówno politycznie, jak i gospodarczo została ona uzależniona od Rosji sowieckiej (ZSRR). Lata powojenne (1945-1989) to czas represyjnych rządów komunistycznej partii PZPR, ale również czas narodowych aktów religijnych: poświęcenie narodu polskiego Niepokalanemu Sercu Maryi przez Prymasa Polski Augusta Hlonda (1946), Wielka Nowenna Milenijna zainicjowana przez Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego, przygotowującą tysiącletnią rocznicę chrztu Polski (1966). Budowę świątyni Opatrzności próbowano zainicjować za kard. Augusta Hlonda, ale jego śmierć i okres stalinizmu zniweczyły te plany. Prymas Tysiąclecia kard. Stefan Wyszyński przypominał społeczeństwu o niespełnionej obietnicy. Idea ta została podjęta na nowo również przez Prymasa Polski kard. Józefa Glempa (1982). W wyróżnionym projekcie zabudowy tzw. Placu Puławskiego, zespół krakowskich architektów umieścił projekt świątyni, ale sam konkurs nie zakończył się realizacją. Była to ostatnia nieudana próba wypełnienia ślubów budowy świątyni. Powiodła się ona dopiero w Trzeciej Rzeczpospolitej (po 1989).